Bir Mucit Olarak Benjamin Franklin

Yazar, teorisyen, politikacı, postacı, bilim insanı, müzisyen, mucit, devlet adamı ve diplomat. Amerikan Birleşik Devletleri'nin 4 kurucu babasından bir tanesi olan büyük üstad Benjamin Franklin, 17 Ocak 1706'da Boston, Massachusettes'de doğmuştur.

1 Aralık 1788'de dünyaya gözlerini yumana kadar Dünya halklarının barışına ve bir ideal olarak Birleşik Devletler'in kurulmasına hizmet etmiştir. Benjamin Franklin'in ideali olan Amerika'da din, dil ve ırk farkı gözetmeksizin, kendi kimliklerinden ödün vermeden ancak birlikte yaşamı da yücelten dünyanın ilk laik, demokratik ve anayasal cumhuriyeti hedeflenmiş ve başarılmıştır.

Ailesinin öngördüğünün aksine bir din adamı olmak yerine okulunu yarım bıraktıktan sonra babasının ve büyük kardeşinin yanında yayıncılık mesleğini sürdürdü. Kendini geliştirmesinde aile işinde yaptığı okumaların büyük yararı olmuştur. Özgür ruhu onu tarihin en gizemli maceralarından bir tanesinin yazarı olmasını sağlamıştır. Ailesinden gizlice Philadelphia'ya göç eden on yedi yaşındaki Franklin, burada kendi gazetesini kurdu.

Yirmi bir yaşında iken Junto isimli düşünce kulübü kurdu. Philadelphia'nın kültürel ve düşünsel çevresinin toplandığı bu kulüp sayesinde Franklin kendi devrimsel çevresini de oluşturmaya başlamıştır. Sahibi olduğu gazete ve öncülüğünü yaptığı düşünce kulübü sayesinde Amerikan Devriminin ideolojik altyapısını oluşturmuştur. Devrimden sonra ise ABD'nin; devrim öncesinde, sırasında ve sonrasında İngiltere'ye karşı giriştikleri savaşta en büyük desteğini sağlayan Fransa'da diplomatlığını yapmıştır. Devrim ateşine hem Fransa'dan gereken desteği sağlamış hem de Fransız ulusuna devrim fikrini aşılamıştır.

Aykırı yaşamı ve devrimci düşünceleri ile dünya siyaset sahnesinin en radikal isimlerinden bir tanesi olan Benjamin Franklin'in bütün bu siyasi kariyeri yanı sıra çok boyutlu bir aydın olduğu pek azımızın bilgisi dahilindedir. Yazarlığı, politikacılığı, devlet insanlığı ve diplomatlığı yanı sıra bir bilim insanı, müzisyen, mucit ve postacı olarak hem ABD hem de Dünya tarihine adını altın harflerle yazdırmıştır.

Bu yazının esas konusu olan Benjamin Franklin'in bilim insanlığı ve mucitliği olacaktır. Belki de 10 yaşında yarım bıraktığı eğitimin yarattığı yarış açığını kapatmak için geliştirdiği bilimsel merakı ve yeniye olan düşkünlüğü ile ortaya koyduğu sayısız icatları ile hep dikkat çekmiştir. Ancak bunun yanı sıra Benjamin Franklin icatlarının hiç birisini telif altına aldırmamıştır. "...başkalarının icatlarından yararlandığımız gibi başkalarının da bizim icatlarımızından yararlanmasından memnun olmalıyız, ve bunu ücretsiz ve bonkörce yapmalıyız.." diyecek kadar icatlarını halkın kullanımına açık tutmuştur. Bu büyük dahinin akılda kalan icatlarının bir kısmı şöyle sıralanabilir;

1) Bifokal (Çift odaklı gözlük):

Ülkemizde sıklıkla yaşlılık gözlüğü olarak adlandırılan bu gözlük tipi o güne kadar hiç yapılmayan bir işi başararak yakın ve uzak odaklı merceklerin beraber kullanımını mümkün kılıyordu. İlerleyen yaşlarda kişilerin yaşam kalitesini oldukça düşüren çift gözlük kullanımını ortadan kaldıran bifokal gözlük sayesinde, kişi yakın ve uzak mesafeler için kullanmak için sürekli gözlük değiştirmek ve yanında iki gözlük taşımak yükümlülüğünden kurtulmuş oluyordu. Hiç şüphesiz bu zekice buluş sayesinde milyonlarca kişinin yaşam kalitesi artmıştır.

2) Elektriksel Deneyleri

Elektriği Benjamin Franklin keşfetmemiştir. Ancak O'nun deneyleri sonucunda elektriğin kullanımını konusunda bir çok ilerleme sağlanmıştır. Batarya, Şarj, Kondenstör, İletken, Artı-Eksi uçlar ve Bobin gibi bir çok kavramsal elektrikle ilgili terimi ilk kez Franklin ortaya koymuştur. Franklin'in elektrik deneyleri sayesinde elektriğin depolanabileceği ve bir yerden bir yere nakil edilebileceği kanıtlanmıştır. Bugün kullanılan bir çok elektrikli aletin temelini oluşturan yukarıdaki buluşları mümkün kılmıştır.

3) Paratoner

İnsanlar, büyük mimari yapıların yapıldığı klasik çağlardan bu yana, göklerde var olduklarına inandıkları tanrıların onları cezalandırmak ve beğenmedikleri yapıları yıkmak için yıldırımların gönderildiğini düşünmüşlerdir. Ancak Frankin'in yıldırım üzerine yaptığı deneyler sayesinde yüksek binaların üzerine konulacak paratoner konulması halinde yıldırımın binalara zarar vermeden toprağa iletilebileceği ortaya çıkmıştır. Franklin gibi fanatik ölçü de laik ve bilimsel bir dünya algısına sahip bir kişinin yıldırımların tanrının gazabı olduğunu düşünen din adamlarına karşı böylesi büyük bir sonuç elde etmiş olmasını tarihi bir zaferdir. Özellikle daha sonra Frankin'in bu icadını en çok da kiliseleri korumak için kullanılması tarihi bir ironi olarak kaydedilmiştir.

4) Soba

Britanya'nın üzerinde güneş batmayan bir imparatorluk olduğu 18. yy'da dahi bütün dünyada insanlar evlerinde ateş ocaklarında ısınmaktaydı. Tabi ocakla ısınmanın en büyük dezavantajı ocakların kullanıldığı odaya duman ve kül saçılmasına neden olmasıyla sağlıksız ve çirkin bir ortam yaratmasıydı. Ayrıca odanın bir köşesindeki ocağın büyük odaları ısıtması neredeyse imkansızdı. 1742 yılında Franklin tarafından icat edilen soba, odanın ortasına yerleştirilen ısıya dayanıklı taşlarıla bezeli metal bir borudan ibaretti. Odanın ortasına yerleştirilen bu soba hem odanın daha çabuk ısınmasını sağlıyor hem de duman ve külün yaşam alanından izole olmasını sağlıyordu.

(İlk üretilen bir sobaya ait bir resmi yan tarafta görebiliyoruz.)

5) Gulf-Stream Akıntısının Keşfi

Coğrafi olarak İskandinav ve Baltık ülkeleriyle aynı paraleller üzerinde bulunan Britanya adalarının ikliminin nasıl olup da Avrupa'nın çatısına göre daha yaşanılır olduğu düşünürlerin ilgisini uzun süreden beri çekmekteydi. Ancak Benjamin Franklin'in keşfine kadar bu soru ortada durmaktaydı. Atlas Okyanusu üzerinde İngiltere ile Amerikan Kolonileri üzerinde sekiz yolculuk yapan Franklin, yaptığı yolculuklarda hep şunu merak etmişti: Neden İngiltere'ye yaptığı yolculuk Amerika'ya yaptığı yolculuktan daha kısa sürüyordu? Bu merakı ona İngiltere'deki ikliminin diğer Avrupa çatısı ülkelerine göre daha ılıman olduğunu açıklayan Gulf-Stream (eksik bir çeviriyle körfez akıntısı diyebiliriz.)'in haritasını çizen ilk kişi olma başarısını getirecekti. Gulf-Stream denen hava akıntısı Ekvator'daki sıcak havanın yükselerek Atlas Okyanus'u üzerinde bir u çizip Britanya adalarına doğru çıktığını orada soğuyan havanın tekrar alçalarak Ekvatora doğru yöneldiğini açıklayan bir doğa olayıdır. Bu hava akıntısı hem Britanya'nın ikliminin daha yaşanılır bir düzeye ulaşmasını hem de İngiltere'ye gitmek isteyen gemilerin yelkenlerinin daha fazla dolarak hızlanmasını sağlıyordu. (üstte görülen çizim Benjamin Franlin'e ait orijinal gulf-stream çizimidir.)

6) Yüzme Paletleri

Çok küçük yaştan beri yüzmeyi seven Benjamin Franklin, 11 yaşında iken ilk yüzme paletlerini icat etmiştir. Ancak bugünün aksine ilk paletler sadece ayağa değil ele de paletlerin takılması için yapılmış bir takım olarak keşfedilmişti. Bu keşfi, kendisinin 1968 yılında Yüzme Sporu Ünlüleri listesine girmesini sağlamıştır.

7) Cam Armonikası

18. yüzyıl İngilteresinin yaygın bir eğlencesi olan şarap kadehlerinden çıkan armonik sesle yapılan müzik türünü mekanik bir alet dönüşmüş şeklidir. Şarap kadehlerinde bulunan farklı yoğunluklardaki sıvıların farklı tonda sesler vermesi nedeniyle neşeli parçaların icra edilmesine imkan veren bu müzik türü Benjamin Franklin'in keşfiyle daha kolay icra edilebilir olmuştur. 37 farklı cam halkanın birbirine geçirilmesiyle meydana gelen müzik aletinin kontrolü bir dikiş makinesindeki gibi ayak pedalıyla mümkün oluyordu. Müzisyen bir yandan ayağı ile kontrol ettiği aletin camlarına küçük tahta parçalarıyla vurarak sesi meydana getiriyordu.

8) Odotmetre (Kilometre Sayacı)

Bir postacı olarak en büyük merakı aldığı mesafeleri ölçmek olan Benjamin Franklin, antik zamanlardan bu yana her mucidin sayaç fikrine kendi icadını da eklemiştir. Sayaç, kullanılan aracın tekerleğine takılması ile çalışıyor ve çalışan sayaç kat edilen yolun mesafesini hesaplıyordu.

9) Uzun Kol

Bir büyük kitap müptelası olarak Benjamin Franklin okuma alışkanlığı nedeniyle binlerce kitaba sahipti. Ancak en büyük problemi ise kütüphanesinin üst raflarındaki kitaplarına ulaşamamaktı. 1786 yılında icat ettiği Long Arm (uzun kol) isimli basit ama etkili aparatla bu problemini çözmüştür. Long Arm'ın keşfinin açtığı yoldan yapay protezlerin keşfi yolunun açtığı söylenebilir.

Bunların yanı sıra bir çok fikir de Benjamin Franklin'e yakıştırılmıştır.(Örneğin ilk iklimlendirme araçları, Yaz saati uygulaması vb.) Ancak bugün Franklin uzmanları Franklin'in çok ayrıntılı bir biografisini çıkarmışlar ve abartılı icatları listeden çıkarmışlardır. Yukarıda listede yer alan ve ilgi çekeceğini düşündüğüm icatlarını sıralamaya çalıştığım Bejamin Franklin'in icatları sayısız bilim alanında sayısız probleme çözüm getirmiştir. Büyük ya da küçük, Benjamin Franklin, bir çok sorunun çözümünde ortaya koyduğu yaratıcı ve yenilikçi icatlarıyla hayatımızı bugün dahi etkilemektedir.

Bu büyük devrimcinin hatırasını saygıyla anıyorum.

Doç. Dr. Selahattin ÖZKAN

Güncel Tarih’e destek olmak için lütfen tıklayınız…